اصطلاحاتی که باید در مورد صنعت داروسازی بدانید!

شاید عجیب به نظر برسد اما واقعیت این است که اولین چالشی که یک داروساز تازه وارد به صنعت با آن مواجه می‌شود، عدم آشنایی با اصطلاحات حوزه صنعت دارو است. کلماتی که به نظر ساده می‌آیند؛ اما اگر معانی و کاربرد آن‌ها را ندانیم، دچار مشکل می‌شویم. در این مقاله سعی کردیم چند مورد از مهم‌ترین اصطلاحات صنعت داروسازی را معرفی کنیم و توضیح کوتاهی از آن‌ها ارائه دهیم. اگر به صنعت داروسازی علاقمندید و قصد دارید در آینده از فعالین این صنعت باشید، مقاله پیش رو را از دست ندهید.

فرمولاسیون دارو

ماده مؤثره دارویی (API: Active Pharmaceutical Ingredient)

ماده مؤثره دارویی (API) جزئی از داروست که مسئول اثر دارویی یک فراورده دارویی (قرص، کپسول، کرم و…) است. در واقع بخشی از فراورده که اثرات مورد نظر ما را ایجاد می‌کند.

مواد جانبی یا اکسپیانت (Excipient)

اکسپیانت به موادی غیر از API گفته می‌شود که در یک فراورده دارویی وجود دارد. این مواد به API کمک می‌کنند تا اثر دارویی خود را در بدن بیمار اعمال کند. اکسپیانت‌ها می‌توانند نقش‌های متفاوتی در فرمولاسیون داشته باشند.

فرمولاسیون (Formulation)

فرمولاسیون به ترکیب‌کردن مواد برای ساخت یک فراورده دارویی می‌گویند که شامل ماده مؤثره دارویی (API) و مواد دیگر غیرفعال (اکسپیانت) است. هر اکسپیانت در فرمولاسیون برای اهداف خاصی استفاده می‌شود؛ مثلاً اکسپیانت‌های رایج در فرمولاسیون قرص‌ها شامل چسباننده‌ها (Binders)، بازکننده‌ها (Disintegrants)، روان‌کننده‌ها (Lubricants)، گلایدانت‌ها (Glidants)، رنگ‌ها و سایر مواد ویژه‌ای است که می‌توانند آزادسازی دارو را بهبود دهند یا جذب آن را تسهیل کنند. فهرستی از این مواد را می‌توان در National Formulary (NF) یافت. این فهرست شامل 10 تا 20 ماده برای هر دسته از اکسپیانت‌ها است. چالش یک فرمولاتور برای فرمولاسیون، انتخاب بهترین اکسپیانت از هر دسته و تشخیص میزان بهینه از هرکدام است.

برای آشنایی با انواع فرمولاسیون قرص‌ها و کپسول‌ها دوره «فرمولاسیون صنعتی قرص و کپسول استوآپ» را به شما پیشنهاد می‌کنیم.

شکل دارویی (Dosage Form)

تمام محصولات دارویی برای تحویل مؤثر دارو به هدف خود در بدن بیماران به شکل دارویی خاصی فرموله می‌شوند. اشکال دارویی متداول شامل قرص‌های خوراکی، کپسول‌ها، محلول‌ها، سوسپانسیون‌ها، پمادهای موضعی، ژل‌ها و محلول‌های موضعی، فرم‌های تزریقی شامل تزریق داخل وریدی (IV)، عضلانی (IM) یا زیر جلدی (SC) است.

مواد اولیه شیمیایی (Chemical Raw Material)

مواد اولیه همان ترکیبات شیمیایی هستند که به‌عنوان مواد پایه برای ساخت یک API استفاده می‌شوند.

برای آشنایی بیشتر با صنعت مواد اولیه دارویی پست «آشنایی با صنعت مواد اولیه دارویی» را به شما پیشنهاد می‌کنیم.

محصول نهایی (Finished Product)

به فراورده دارویی‌ای گفته می‌شود که تمام مراحل تولید را تا بسته‌بندی نهایی گذرانده است.

فارماکوپه (Pharmacopeia)

فارماکوپه که به‌عنوان کتاب دستورات دارویی نیز به آن اشاره می‌شود، کتابی است که فهرست کاملی از داروهای داخل بازار و همچنین اطلاعات دارویی، نوع مصرف، عوارض مصرف، نحوه نگهداری مواد اولیه و دارو و همچنین روش آنالیز فیزیکی و شیمیایی را به‌طور کامل در اختیار ما قرار می‌دهد. همچنین استانداردهایی که در صنایع مورد استفاده قرار می‌گیرد نیز در این کتاب به‌طور کامل ذکر شده است.

اثربخشی (Efficacy)

حداکثر پاسخی را که می‌توان با یک دارو حاصل کرد، توصیف می‌کند.

قدرت اثر (Potency)

Potency مقدار دارویی است (معمولاً بر حسب میلی‌گرم بیان می‌شود) که برای ایجاد اثری خاص مانند تسکین درد یا کاهش فشار خون لازم است.

آنالیز

برگه آنالیز (COA: Certificates of Analysis)

برگه آنالیز خلاصه‌ای از نتایج آزمایش‌های نمونه‌های فراورده‌ها یا مواد به همراه ارزیابی آن‌ها برای تطابق با مشخصاتِ اعلام‌شده است. سازمان غذا و دارو (FDA) الزامات خاصی را برای هر سند COA فهرست کرده است که شامل موارد زیر است:

• اطلاعات تأمین‌کننده: این بخش شامل اطلاعات مربوط به تأمین‌کننده مواد، از جمله نام، آدرس، و سایر اطلاعات تماس.
• شناسایی مواد: معمولاً شامل عبارات رایجی مانند lot number یا batch number است.
• داده‌های حمل‌ونقل: این بخش شامل نام و آدرس مشتری، سفارش خرید اصلی و سایر جزئیات مانند مقصد کالا است و برای الزامات مربوط به حمل‌ونقل و کمک به گیرنده در تأیید مجاز بودن مواد است.
• شواهد انطباق: این بخش دارای مهم‌ترین اطلاعات در COA است. ویژگی‌های خاص، نتایج آزمایش و سایر شواهد برای مطابقت با استانداردها، الزامات نظارتی یا درخواست‌های خاص مشتری در این بخش ذکر می‌شوند. در برخی موارد، استانداردهای عملکردی نیز برای مرجع ذکر خواهد شد.
• امضا: آخرین بخش از COA شامل امضایی است که نشان می‌دهد شواهد ارائه‌شده توسط یک بازرس واجد شرایط بررسی شده است.

روش آنالیز (MOA: Method of Analysis)

دستورالعملی حاوی روش‌ها و فرایندهای ارزیابی فراورده‌ها یا مواد که معمولاً بر پایه روش‌های فارماکوپه‌ای یا روش‌های طراحی‌شده داخل آزمایشگاهی (in house) انجام می‌شود.

سازمان غذا و دارو

FDA (Food and Drug Administration)

FDA یک سازمان دولتی در ایالات متحده آمریکا است که در سال 1906 با تصویب قانون فدرال غذا و دارو تأسیس شد. این سازمان به بخش‌هایی تقسیم می‌شود که بر غذا، دارو، لوازم آرایشی، غذای حیوانی، مکمل‌ها، دستگاه‌های پزشکی، کالاهای بیولوژیکی و فراورده‌های خونی نظارت می‌کند.

FDA بیشتر به دلیل فعالیت خود در توسعه داروهای جدید شناخته می‌شود. این سازمان قوانینی را در رابطه با آزمایش‌های بالینی که باید بر روی تمام داروهای جدید انجام شود، تدوین کرده است. شرکت‌های داروسازی ملزم هستند داروهای جدید را از طریق چهار مرحله آزمایش‌های بالینی (فازهای Clinical Trial یا کارآزمایی بالینی) بررسی کنند تا بتوانند تأییدیه FDA را دریافت و دارو را به بازار عرضه کنند.

مطالعات بالینی

فازهای کلینیکال ترایال (Clinical Trial or Clinical Study)

آزمایش‌هایی که در آن داروهای پیشگیرانه، تشخیصی یا درمانی به جمعیت انسانیِ تحت شرایط کنترل‌شده داده می‌شود تا ایمنی و اثربخشی دارو تعیین شود. در این آزمایش‌ها، اثرات مواد و روش‌ها را طبق یک پروتکل، معمولاً در افراد مبتلا به یک بیماری خاص یا دسته‌ای از بیماری‌ها بررسی می‌کنند. این کارآزمایی‌ها برای دریافت تأییدیه FDA و ورود به بازار برای یک داروی جدید یا برای کاربرد جدیدی برای دارویی که قبلاً تأییدیه FDA را دریافت کرده است، انجام می‌شود. این مطالعات در سه فاز انجام می‌شود: فاز اول، فاز دوم و فاز سوم.

پس از تأیید دارو و ورود دارو به بازار، فاز چهارم مطالعات بالینی شروع می‌شود. در مطالعات فاز چهارم (Post Marketing) اطلاعات بیشتری در مورد ایمنی، کارایی یا استفاده بهینه محصول پس از ورود به بازار جمع‌آوری می‌شود.

برای آشنایی بیشتر با فازهای کلینیکال ترایال، پست «تأییدیه FDA چیست؟» را به شما پیشنهاد می‌کنیم.

Double-blind study

کارآزمایی‌های Double-blind قابل‌اعتمادترین نوع مطالعه است، زیرا در این نوع از مطالعات نه شرکت‌کننده و نه پزشک نمی‌دانند که چه کسی چه درمانی را دریافت کرده است. هدف از این کار به‌حداقل‌رساندن اثر دارونما (placebo) و به‌حداقل‌رساندن سوگیری است.

GMP

روش‌های بهینه تولید (GMP: Good Manufacturing Practice)

GMP مجموعه‌ای از قوانین و استانداردهایی است که نحوه تولید محصولات دارویی را کنترل می‌کند. در واقع GMP شامل معیارها و مشخصه‌هایی برای تضمین کیفیت، پایداری و ایمنی در مراحل توسعه، تولید و پخش داروها است. GMP برای اطمینان از تولید داروهای ایمن و مؤثر برای بیماران طراحی شد تا اطمینان حاصل شود که بیماران داروی مناسب را با دوز مناسب، حداقل عوارض جانبی و با استفاده از فرایند تولید مناسب دریافت می‌کنند.

cGMP (Current Good Manufacturing Practice)

FDA کیفیت محصولات دارویی را با نظارت دقیق بر تولیدکنندگان دارو با مقررات cGMP تضمین می‌کند. مقررات cGMP برای داروها شامل حداقل الزامات برای روش‌ها، تجهیزات، آزمایش‌ها و کنترل‌های حین تولید، فرایند تولید و بسته‌بندی یک محصول دارویی است. درواقع FDA با مقررات cGMP اطمینان حاصل می‌کند که یک محصول برای استفاده بی‌خطر است و اجزای دارو و دوز آن برابر با چیزی است که شرکت تولیدکننده ادعا می‌کند.

و اما تفاوت GMP و cGMP چیست؟ به‌طور خلاصه تفاوت بین GMP و cGMP در این است که GMP از تولیدکنندگان می‌خواهد که از ایمن و مؤثربودن محصولات خود اطمینان حاصل کنند. cGMP تولیدکنندگان را ملزم به استفاده از فناوری‌ها و سیستم‌هایی می‌کند که به‌روز هستند و با مقررات GMP مطابقت دارند.

QC و QA

کنترل کیفیت (QC: Quality Control)

کنترل کیفیت (Quality Control) جزئی از مدیریت کیفیت است که بر برآورده‌کردن و تکمیل الزامات کیفیت تمرکز و توجه دارد. سیستم کنترل کیفیت نه‌تنها به‌طور کاملاً محسوس در تمامی مراحل تولید باعث حفظ کیفیت می‌گردد؛ بلکه فرایندی برای بهبود مداوم است و تمامی امور مرتبط به این سیستم به‌طور دائم در حال بازنگری و اصلاح هستند. این وظایف در کارخانه داروسازی بر عهده دپارتمان کنترل کیفیت است. به عبارتی اولین وظیفه تولیدکنندگان دارویی، اطمینان از ایمنی و اثربخشی محصولاتشان است و این مهم تنها در گرو روش‌های کنترل کیفیت جدی و مستمر است.

تضمین کیفیت (QA: Quality Assurance)

تضمین کیفیت در تمامی تدابیر و راهکارهایی که به تنهائی یا مشترکاً می‌توانند بر روی کیفیت محصول اثر بگذارند، نقش دارد. علاوه بر این، یک فرایند سیستماتیک برای محافظت از کسب‌وکار و حفظ کیفیت محصولات و همین‌طور شناسایی، ارزیابی و مدیریت ریسک بالقوه و موجود را پایه‌ریزی کرده و در راستای فراهم‌کردن نیازها و الزامات دائماً به آن توسعه داده است. اولین و مهم‌ترین اولویت شرکت‌های داروسازی، اطمینان از سلامت و ایمنی بیمار است. این وظایف بر عهده دپارتمان تضمین کیفیت است. در واقع وظیفه اصلی این دپارتمان اطمینان از استقرار یک سیستم تحت کنترل و حفظ آن است. وضعیت تحت کنترل به معنی تضمین کیفیت، سلامت و خلوص محصول در کل پروسه تولید است.

اما تفاوت دپارتمان کنترل کیفیت و تضمین کیفیت چیست؟ جواب این سؤال را در پست «دپارتمان تضمین کیفیت» ببینید.

مسئول فنی (Authorized Person)

با توجه به ماده دو آئین‌نامه ثبت دارو، شرکت‌های دارویی به‌منظور ثبت، تولید و یا واردات، ملزم به معرفی مسئول فنی واجد شرایط طبق ضوابط سازمان غذا و دارو هستند. هدف از تدوین این ضابطه، یکسان‌سازی دریافت، بررسی مدارک و صدور پروانه مسئولین فنی شرکت‌های دارویی است.

شرایط و مسئولیت‌های مسئول فنی را اینجا ببینید.

تولید دارو

دستورالعمل‌های استاندارد کاری (SOP: Standard Operation Procedure)

SOP دستورالعمل گام‌به‌گام نحوه انجام کارهاست. در دستورالعمل‌های استاندارد کاری، مراحل انجام کار به روشنی و به زبان ساده تشریح شده تا کارکنان بتوانند وظایف خود را به درستی انجام دهند.

افزایش مقیاس (Scale Up)

به تغییر فرایند تولید دارو از مقیاس آزمایشگاه به مقیاسی که در آن تولید تجاری امکان‌پذیر باشد اطلاق می‌شود. این افزایش سایز به نحوی است که در عین حفظ نسبت ترکیبات و خواص دارو، فرایند تولید صنعتی را به شکلی درست امکان‌پذیر می‌کند.

Pilot scale batch

یک بچ در مقیاس کوچک از یک محصول دارویی که با هدف آماده‌سازی برای تولید یک بچ کامل تولید می‌شود. Pilot scale batch به محققان کمک می‌کند تا تکنیک‌هایی لازم برای تولید بچ‌های بسیار بزرگ‌تر را توسعه دهند.

بچ (Batch)

بچ مقدار مشخصی از ماده یا دارو است که دارای ویژگی و کیفیت یکنواخت باشد و طی یک‌بار فرایند تولید، تهیه شود. برای مثال اگر طی یک‌بار فرایند تولید تعداد 100000 عدد قرص تولید شود، بچ سایز 100000 عدد است. یا برای مواد اولیه اگر طی یک‌بار فرایند تولید، 100 کیلو ماده تولید شد می‌گوییم بچ سایز برای هر بار تولید این ماده، 100 کیلو است.

بچ نامبر یا لات نامبر (Batch number or lot number)

ساختار این کد به‌صورت عدد یا حروف لاتین و یا ترکیبی از عدد و حروف است. شرکت‌های تولیدکننده داخلی یا خارجی در زمان تولید محصول خود، این شناسه یونیک را به هر سری از تولید خود اختصاص می‌دهند و نشانگر یکنواختی اجزاء، زمان و شرایط ساخت و یا گروه تولیدکننده در زمان و شیفت مشخص است.

جمع‌آوری دارو (Recall)

Recall اقدامی است که برای حذف/برداشت داروها از زنجیره توزیع دارویی انجام می‌شود. Recall از جمله اقدامات اصلاحی در مواقعی است که نقص‌هایی در کیفیت، اثربخشی یا ایمنی دارو گزارش می‌شود. فراخوان جمع‌آوری دارو ممکن است توسط تولیدکننده، سیستم پخش یا نهاد قانونی انجام شود.

Clean Room

اتاق تمیز (Clean Room)

اتاق تمیز محیط کنترل‌شده‌ای است که دارای سطح کمی از آلاینده‌هایی مثل گردوغبار، میکروب‌ها، ذرات aerosol و بخارات شیمیایی است. در واقع این محیط، اتاقی با غلظت مشخص از ذرات موجود در هوا است. در تعریفی دیگر، یک اتاق تمیز دارای سطح آلودگی کنترل‌شده‌ای است که با تعداد ذرات در هر متر مکعب تعیین می‌شود. اتاق‌های تمیز در بخش‌هایی مانند آمپول‌پرکنی، تولید آنتی‌بیوتیک‌ها، تولید برخی داروهای بیولوژیک و واکسن‌ها استفاده می‌شوند. این اتاق‌ها محیط کنترل‌شده‌ای را فراهم می‌کنند که از محصولات دارویی در برابر آلودگی و آلاینده‌هایی مانند گردوغبار، میکروب‌های موجود در هوا و ذرات آئروسل محافظت می‌کنند. اتاق‌های تمیز را می‌توان به 4 کلاس تقسیم کرد:

• کلاس A
• کلاس B
• کلاس C
• کلاسD

برا آشنایی بیشتر با انواع کلاس در پست «کلین‌روم‌» کلیک کنید.

هوای فشرده (CA: Compressed Air)

Compressed Air یا هوای فشرده که باید تمیز، خشک و بدون روغن باشد، توسط دستگاه‌های مخصوصی تولید و در اختیار فرایندهای صنعتی داروسازی قرار می‌گیرد. هوای فشرده در جای‌جای یک کارخانه داروسازی استفاده می‌شود. به‌عنوان مثال در فرایند قرص‌سازی، تمیز کردن و خشک‌کردن محصولات، بسته‌بندی محصولات و در اتاق تمیز (Clean Room) از آن استفاده می‌گردد.

برای آشنایی بیشتر پست «هوای فشرده در صنعت داروسازی» را به شما پیشنهاد می‌کنیم.

کالیبراسیون (Calibration)

کالیبراسیون فرایند استانداردسازی یک دستگاه بر اساس یک استاندارد موجود است. این واژه به زبان ساده به معنی اندازه‌گیری صحت یک وسیله اندازه‌گیری در مطابقت با مرجع تأییدشده است. کالیبراسیون عمدتاً برای تضمین کیفیت انجام می‌شود و هر دستگاه در کارخانه‌های داروسازی باید به‌طور دوره‌ای بررسی و کالیبره شوند؛ زیرا با گذشت زمان، دقت و صحت ابزار به دلیل عوامل متعددی از جمله دما و نحوه نگهداری تغییر می‌کند. با توجه به اینکه دستیابی به کیفیت برتر و انجام آزمایش‌های دقیق از طریق انجام آزمون‌ها و اندازه‌گیری‌های مطمئن صورت می‌گیرد، بنابراین انجام فرایند کالیبراسیون در تجهیزات آزمایشگاهی و پزشکی اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند.

پرونده و اسناد دارویی

سند فنی مشترک (CTD: Common Technical Document)

سند فنی مشترک یا CTD یک فرمت مورد تأیید در تمام دنیاست که شرکت‌های داروسازی اطلاعات داروی جدید خود را در آن ثبت و برای تأیید و دریافت مجوز ورود به بازار در اختیار ارگان نظارتی قرار می‌دهند. در واقع سند CTD حاصل یک توافق بین‌المللی برای جمع‌آوری تمام اطلاعات کیفیت (Quality)، ایمنی (Safety) و اثربخشی (Efficacy) داروها در یک فرمت مشترک است که باعث تحول در فرایندهای بررسی و نظارت دارو شده است. این فرمت بین‌المللی از 5 بخش یا ماژول تشکیل شده است که هر بخش حاوی اطلاعات خاصی از دارو است. در ژوئیه 2003، CTD به یک فرمت اجباری برای همه داروهای جدید در اتحادیه اروپا و ژاپن و فرمت انتخابی توصیه‌شده برای NDAهای ارسال‌شده به FDA تبدیل شد. همچنین با وجود CTD و یک فرمت مشترک بین کشورها کار برای صادرات دارو نیز هموار شده است.

پرونده جامع دارو (DMF: Drug Master File)

پرونده جامع دارو از فایل‌های ارسالی به FDA است که برای ارائه اطلاعات محرمانه و دقیق درباره امکانات، فرایندها یا مقالات مورد استفاده در تولید، پردازش، بسته‌بندی و انبارش محصولات دارویی انسانی استفاده می‌شود.

برگه اطلاعات ایمنی مواد شیمیایی (MSDS: Material Safety Data Sheet)

برگه اطلاعات ایمنی مواد (MSDS)، اطلاعات اولیه در مورد یک ماده یا محصول شیمیایی شامل خصوصیات و خطرات احتمالی مواد، نحوه استفاده ایمن از آن‌ها و نکات مهم در مواقع اضطراری را توصیف می‌کند. MSD Sheet توسط سازنده یا تأمین‌کننده مواد تهیه می‌شود.

ICH (International Council for Harmonisation)

شورای بین‌المللی هماهنگ‌سازی الزامات فنی داروها برای استفاده انسانی (ICH)، مقامات نظارتی و صنعت دارو در سراسر جهان را برای بحث در مورد جنبه‌های علمی و فنی ثبت دارو گرد هم آورده و گایدلاین‌های دارویی ارائه می‌دهد. هدف ICH دستیابی به هماهنگی بیشتر در سرتاسر جهان برای توسعه و تأیید داروهای ایمن، مؤثر و با کیفیت بالا است. ICH بیش از 60 گایدلاین در فرایند توسعه و ثبت دارو ارائه کرده است، به‌طوری که این گایدلاین‌ها شامل مجموعه‌ای از مطالعات برای نشان‌دادن کیفیت، ایمنی و کارایی یک محصول جدید است.

منابع:

ema | fda | ich | salamatdarou | tavanaacc | europeanpharmaceuticalreview | pharmtech |