در این مقاله ابتدا به تعریف اکسپیانت و دلایل استفاده از آن در فرمولاسیونهای دارویی میپردازیم و سپس در مورد انواع آن بحث خواهیم کرد. با ما همراه باشید!
تعریف اکسپیانت
لغت اکسپیانت برگرفته از کلمه لاتین excipere به معنای «به جز» است. ماده جانبی یا اکسپیانت به ماده یا موادی میگویند که در فرمولاسیون و در کنار ماده مؤثره دارویی در فرمول دارو به کار میرود، اما خاصیت دارویی و درمانی ندارد. مواد کمکی در حالت ایدهآل باید بیاثر باشند. با این حال، گزارشهایی از واکنشهای نامطلوب این مواد وجود دارد. این مواد برای اهداف دیگری مانند پایداری دارو، ایجاد خاصیت بافری، حفاظت از دارو در برابر عوامل میکروبی و… استفاده میشوند.
دلایل ضرورت استفاده از اکسپیانت
۱) دوز برخی از داروها کم است به همین دلیل نمیتوانند به تنهایی فشرده شوند؛ مانند دیگوکسین (0.25 میلیگرم).
2) برخی داروها تراکمپذیری و جریانپذیری ضعیفی دارند که به تنهایی امکان فشردهشدن وجود ندارد.
3) اگر قرصها به تنهایی فشرده شوند، بهطور معمول خیلی آهسته متلاشی میشوند یا اینکه ممکن است اصلاً متلاشی نشوند.
اکسپیانتها با توجه به عملکردشان به رقیقکنندهها، چسبانندهها، مواد متلاشیکننده، روانکنندهها، لغزانندهها، رنگها، طعمدهندهها و شیرینکنندهها دستهبندی میشوند.
همچنین بخوانید: آشنایی با انواع قرص و فرمولاسیون آنها
رقیقکنندهها یا پرکنندهها (Diluents or Fillers)
رقیقکنندهها یا پرکنندهها موادی هستند که برای تشکیل حجم مورد نیاز قرص استفاده میشوند، زمانی که دارو به خودی خود برای تأمین این حجم ناکافی است.
مثال:
ترکیبات قندی بهعنوان مثال لاکتوز، دکسترین، گلوکز، ساکارز، سوربیتول
ترکیبات معدنی بهعنوان مثال سیلیکاتها، نمکهای کلسیم و منیزیم، کلرید سدیم یا پتاسیم
لاکتوز پرمصرفترین رقیقکننده در فرمولاسیون قرص است که با اکثر داروها واکنشی ندارد.
انواع لاکتوز
1) Anhydrous: لاکتوز بدون آب نسبت به دو نوع دیگر مزیت دارد. با گذر زمان در مواجهه با آمینها و ترکیبات قلیایی دچار تغییر رنگ (تغییر رنگ قهوهای) نمیشود. لازم به ذکر است که لاکتوز بدون آب ممکن است آب را از محیط بگیرد و در مواجهه با رطوبت زیاد به حالت آبدار تبدیل شود.
2) Hydrous: هنگامی که از گرانولاسیون مرطوب برای تولید قرص استفاده میشود، معمولاً از این فرم استفاده میشود.
3) Spray dried: به دلیل تراکمپذیری خوب برای فشردهسازی مستقیم استفاده میشود.
چسبانندهها (Binders)
موادی هستند که ذرات را به یکدیگر متصل میکنند تا گرانول ایجاد کنند (گرانولاسیون خشک یا مرطوب).
مثال: عمدتاً پلیمرهای طبیعی یا مصنوعی مثل نشاسته، قند، الکل قند و مشتقات سلولز
نشاسته یکی از پرمصرفترین مواد در گرانولاسیون است. این ماده با پراکندگی نشاسته در آب تهیه میشود و سپس برای مدت معینی حرارت میبیند. خمیری که بهصورت صحیح ساخته شده باشد، شفاف است.
مواد متلاشیکننده (Disintegrants)
موادی هستند که تجزیه قرص به قطعات کوچکتر را تسهیل میکنند و میزان تماس با مایعات دستگاه گوارش را افزایش میدهند. عملکرد این مواد مخالفت با اثر binder قرص و نیروی فیزیکی اعمالشده در طول فرایند فشردهسازی است.
مثال: ترکیباتی که متورم یا در آب حل میشوند؛ مثل نشاسته، مشتقات سلولز، آلژیناتها و کراسپوویدون نشاسته به دلیل هزینه پایین آن پرمصرفترین مواد متلاشیکننده است و در نسبت 5-20 درصد وزن قرص استفاده میشود. نشاسته به دلیل خاصیت جذب سریع آب و متورمشدن، قرص را بهوسیله افزایش فشار داخلی متلاشی میکند.
روانکنندهها (Lubricants)
– روانکنندهها یکی دیگر از انواع اکسپیانت ها هستند که باید در مرحله آخر (درست قبل از فشردهسازی) اضافه شوند؛ زیرا باید روی سطح گرانولها وجود داشته باشند نه بین آنها.
– اندازه ذرات روانکنندهها بسیار مهم است. اندازه آنها باید 200 مش یا ریزتر باشد، بهعنوان یک قاعده کلی با افزایش اندازه ذرات روانکنندهها، کارایی آنها کاهش مییابد.
– مقدار روانکنندهها در بیشتر موارد نباید بیش از ۱ درصدِ فرمولاسیون باشد؛ زیرا این مواد نامحلول در آب هستند و در سطح گرانولها وجود دارند؛ بنابراین نفوذ آب را به تأخیر میاندازند و سرعت انحلال را کاهش میدهند و ممکن است فراهمی زیستی را تغییر دهند
– زمان اختلاط روانکننده با فرمولاسیون باید 2-5 دقیقه باشد. اختلاط بیش از حد باعث کاهش کارایی روانکننده میشود؛ زیرا باعث نفوذ روانکننده از سطح تا هسته فرمولاسیون میشود.
گلایدنتها (Glidant)
از گلایدنتها برای تقویت جریان گرانول یا پودر با کاهش اصطکاک بین خود ذرات استفاده میشود.
مثال: سیلیکون بیآب کلوئیدی و سایر ترکیبات سیلیسی
همچنین بخوانید: تأثیر نور در کیفیت داروها و راهکارهای محافظت از آن
رنگدهندهها (Colorants)
موادی هستند که بهمنظور بهبود مقبولیت برای بیماران، کمک به شناسایی و جلوگیری از تقلبات دارویی و افزایش پایداری داروهای حساس به نور استفاده میشوند.
انواع رنگها
1) Natural colorants: به دلیل محدود بودن (دسترسی کم) و ناپایداربودن معمولاً مورد استفاده قرار نمیگیرد.
2) Dyes: رنگهای مصنوعی هستند که بهصورت محلول استفاده میشوند. آنها در محلول گرانولاسیون حل میشوند. هنگام استفاده از رنگهای محلول درآب باید مراقب بود که از مهاجرت آنها در طول فرآیند خشک کردن جلوگیری شود.
3) Lakes: پودرهای نامحلول در آب هستند که با فرمولاسیون (بهصورت پودر) مخلوط شده و با قرص فشرده میشوند تا رنگ مورد نظر به دست آید.
طعمدهندهها (Flavors)
فقط در قرصهای خوراکی برای پوشاندن طعم نامطلوب مورد استفاده قرار میگیرد.
انواع مختلف طعمدهندهها:
1) Water soluble flavors: به دلیل پایداری ضعیف انتخاب اول نیست.
2) Oily flavors
3) Dry flavors
شیرینکنندهها (Sweeteners)
شیرینکنندهها برای خوشطعمشدن مواد اضافه میشوند. شکر را میتوان برای پوشاندن طعمها یا بوهای نامطبوع استفاده کرد. البته شیرینکنندههای مصنوعی ارجح است؛ زیرا مواد طبیعی باعث پوسیدگی دندان میشوند.
مثال: آسپارتام و ساخارین
ساخارین حدود ۵۰۰ برابر شیرینتر از ساکارز است و در مقادیر زیاد سرطانزا گزارش شده است.
آسپارتام ارجحیت بیشتری نسبت به ساخارین دارد. عیب آن این است که پایداری ضعیفی در برابر رطوبت دارد.