در سالهای اخیر علاقه به اشکال دارویی نیمهجامد افزایش یافته است. این اشکال گاهی بهعنوان دوزهای نیمهمایع نیز شناخته میشوند. این داروها بهراحتی قابل تجویز هستند و میتوانند در فرمولهای مختلفی تولید شوند. با این حال چالشهایی در توسعه و تولید اشکال دوز نیمهجامد وجود دارد که باید در نظر گرفته شود.
فرم دوز نیمهجامد چیست؟
اشکال دوز نیمهجامد (SSD) نوعی دارو است که نه جامد و نه مایع است. آنها بین این دو دسته قرار میگیرند. این داروها روی پوست، مخاط بینی، قرنیه، بافت رکتوم یا واژن (اغلب از طریق شیاف)، بافت باکال، گوش یا غشای مجرای ادرار اعمال میشوند. فرمهای SSD اغلب شامل دو فاز هستند: روغن و آب. یک فاز پیوسته یا خارجی است؛ در حالی که فاز دیگر پراکنده یا داخلی است. مواد فعال را میتوان در یک یا هر دو فاز حل کرد.
یک فرم دوز نیمهجامد در حالت ایدهآل دارای بافتی صاف و بدون ریزدانه است. اگرچه همه فرمهای SSD تمام این معیارها را برآورده نمیکنند (مثلاً پمادها هم چرب و هم دارای رنگ هستند). از آنجایی که این داروها روی پوست استفاده میشوند، نباید باعث تحریک، حساسیت یا تغییر در نحوه عملکرد پوست شوند.
ویژگیهای آزادسازی فرم SSD به چند عامل مختلف بستگی دارد؛ از جمله: اندازه ذرات در فاز پراکنده، ویژگیهای جریان دارو و کشش سطحی بین فاز پیوسته و پراکنده.
همچنین بخوانید: مهندسی معکوس فرمولاسیونهای دارویی
موضعی در مقابل Transdermal (ترانسدرمال)
توجه به این نکته ضروری است که دوزهای نیمهجامد میتوانند موضعی یا ترانسدرمال باشند. اشکال دوز نیمهجامد موضعی روی سطح پوست اعمال شده و در آنجا باقی میمانند. دوزهای موضعی معمولاً برای درمان بیماریهای پوستی مانند آکنه ولگاریس، عفونتها، زخمهای پوستی و اگزما استفاده میشوند.
در مقابل، اشکال دوز نیمهجامد ترانسدرمال طوری طراحی شدهاند که از طریق پوست به جریان خون جذب شوند. دوزهای ترانسدرمال معمولاً برای درمان شرایطی مانند مدیریت درد استفاده میشوند که نیاز به داروی مداوم دارند.
- داروهای ضد بارداری و ترک سیگار نیز میتوانند به روشی ترانسدرمال استفاده شوند.
انواع فرمهای دارویی نیمهجامد:
دوزهای نیمهجامد برای استفاده موضعی و پوستی به اشکال مختلف وجود دارد. موارد زیر رایجترینها هستند:
پمادها
این اشکال دارویی فرمهای SSD هستند که برای استفاده خارجی طراحی شدهاند. پماد عمدتاً انحلالپذیری خوبی در حلالهای آلی (مخصوصاً حلالهای غیرقطبی) دارد. این مواد باید شرایط انحلال در حلالهای آلی را داشته باشند تا بتوانند در شکل دارویی پماد قرار گیرند.
آنها معمولاً با ترکیبی از روغن و آب و همچنین مواد دیگری مانند موم، امولسیفایرها و نگهدارندهها ساخته میشوند.
چهار دسته از پمادها وجود دارد:
- پایههای هیدروکربنی یا روغنی
- امولسیون یا پایههای قابل اختلاط با آب – امولسیونهای آب در روغن یا روغن در آب.
- پایههای جاذب – این پایهها شامل امولسیونهای آب در روغن با محلولهای آبی و امولسیونهای آب در روغن با مواد فعال محلول در روغن است.
- پایههای محلول در آب – بسیاری از آنها پایه پلیاتیلن گلیکول دارند.
کرمها و لوسیونها
کرمها برای استفاده موضعی طراحی شدهاند. آنها شبیه پمادها هستند؛ اما معمولاً ظاهری مات و محتوای آب بالاتر و روغن کمتری دارند. این باعث میشود که آنها نسبت به پمادها کمتر چرب باشند و بهراحتی در مناطق وسیعی از پوست پخش شوند. کرمها میتوانند آب در روغن یا روغن در آب باشند.
لوسیونها شبیه کرمها هستند؛ اما محتوای آب بالاتری دارند و آنها را سبکترین شکلهای دوز موضعی نیمهجامد میکند. برخی از لوسیونها نیز حاوی الکل هستند.
خمیرها
خمیرها غلیظتر از پمادها هستند؛ زیرا مخلوطی از پودر و پماد هستند. اعمال آنها بهطور یکنواخت و در مناطق بزرگ ممکن است دشوار باشد. به این ترتیب، خمیرها اغلب برای درمان بیماریهای موضعی مانند پای ورزشکاران استفاده میشوند.
ژل
ژلها فرمهای دوز نیمهجامدی هستند که میتوانند موضعی یا ترانسدرمال باشند. آنها سوسپانسیونهای کلوئیدی آبی با یک فاز مایع هستند که در یک ماتریکس پلیمری به دام افتاده است. ژلها معمولاً شفاف هستند و قوام یکدست آنها باعث میشود که بهراحتی روی مناطق وسیعی از پوست بهطور یکنواخت اعمال شوند. علاوه بر اینکه بهعنوان دارو استفاده میشوند، میتوانند بهعنوان روانکننده نیز استفاده شوند.
ژلهها
ژلهها قوام مشابهی با ژلها دارند؛ اما فقط برای استفاده موضعی طراحی شدهاند. آنها معمولاً با ترکیبی از آب، یک ماده فعال و سایر مواد مانند عوامل ژلکننده، امولسیفایرها و نگهدارندهها ساخته میشوند. ژله برای درمان بیماریهایی مانند خشکی واژن استفاده میشود.
ضماد
ضماد یا کاتاپلاسم یک فرم SSD است که فقط برای استفاده موضعی در نظر گرفته شده است. یک دارو روی پارچه یا پانسمان اعمال میشود، سپس این پانسمان روی ناحیه تحت درمان قرار میگیرد. ضمادها اغلب برای درمان بیماریهای پوستی مانند آفتابسوختگی استفاده میشوند؛ اگرچه از آنها برای کاهش درد و التهاب نیز استفاده میشود.
شیاف
شیافها یک شکل دوز نیمهجامد ترانسدرمال هستند. آنها یک غشای خارجی دارند که در دمای بدن ذوب، حل یا نرم میشود که ماده فعال را آزاد میکند تا بتواند در جریان خون جذب شود. شیافها در یک حفره بدن مانند واژن یا راستروده قرار میگیرند.
فومهای سفتوسخت
فومهای دارویی یک سیستم منحصربهفرد دارورسانی هستند. حبابهای گاز در مایعی توزیع میشوند که حاوی ماده دارویی فعال (API) و مواد کمکی است. فومهای موضعی برای ارائه انواع مواد فعال از جمله کورتیکواستروئیدها، ضد میکروبیها و ضد آفتابهای شیمیایی استفاده میشوند.
گلیسرژلاتینها
گلیسرژلاتینها یک شکل دوز نیمهجامد هستند که میتوانند برای آزادسازی پایدار استفاده شوند. آنها معمولاً با ترکیبی از گلیسیرین و ژلاتین همراه با ماده فعال ساخته میشوند.
همچنین بخوانید: انواع کپسول و فرمولاسیون آنها | آشنایی با مزایا و معایب هرکدام
مزایای فرمهای دارویی نیمهجامد:
1) استعمال خارجی
این واقعیت که فرمهای SSD بهصورت خارجی اعمال میشوند، مصرف آنها را برای بسیاری از بیماران آسانتر میکند. استفاده خارجی همچنین بهمعنای کاهش خطر مشکلات گوارشی ناشی از مصرف خوراکی دارو است.
2) کاهش عوارض جانبی
فرمولاسیونهای موضعی میتوانند بهطور مؤثری شرایط پوستی را بدون قرار گرفتن در معرض سیستمیک درمان کنند که تعداد عوارض جانبی تجربهشده توسط بیماران را کاهش میدهد.
3) جلوگیری از اثر عبور اول
متابولیسم عبور اول میتواند از یک بیمار به بیمار دیگر متفاوت باشد و باعث ایجاد تنوع زیادی در اثربخشی دارو میشود. داروهای ترانسدرمال در جریان خون جذب میشوند و از متابولیسم عبور اول برای ثبات و پیشبینی بیشتر جلوگیری میکنند.
۴) انتشار کنترلشده
برخی از سیستمهای تحویل پوستی آزادسازی کنترلشده را ارائه میدهند؛ به این معنی که سطح دارو در جریان خون نوسانهای کمتری دارد. این میتواند منجر به عوارض جانبی کمتر و اثر درمانی پایدارتر شود.
۵) بازار اشکال دوز نیمهجامد
بازار فرم دوز نیمهجامد در حال رشد بوده است و پیشبینی میشود این رشد تا دهه آینده ادامه یابد.
۶) افزایش جهانی بیماریهای پوستی
به دلیل گرمشدن کره زمین و واکنشهای پوستی به استفاده از دارو در جمعیتهای پیر است که تقاضا را در این اشکال بهطور فزایندهای بالا میبرد.
همچنین بخوانید: مشکلات و چالشهای تولید قرص | بررسی انواع چالشها
چالشها در توسعه و ساخت اشکال دوز نیمهجامد:
اگرچه داروهای موضعی و ترانسدرمال فواید زیادی برای بیماران و پزشکان دارند؛ اما توسعه، ساخت و بستهبندی آنها چالشهای زیادی را به همراه دارد.
تیمهای توسعه دارو در توسعه فرم SSD باید بر این واقعیت اساسی غلبه کنند که پوست انسان قرار است بهعنوان یک مانع عمل کند. فرمهای SSD ترانسدرمال برای رساندن APIها به جریان خون باید به این مانع طبیعی نفوذ کنند. مولکولها باید نهتنها برای عبور از فولیکولهای مو و غدد عرق، بلکه برای انتشار غیرفعال از طریق پوست نیز مناسب باشند.
گاهی بهینهسازی اثربخشی دارو بهمعنای جفتکردن فرم SSD با مادهای است که جذب را افزایش میدهد. این مواد نفوذپذیری پوست را افزایش میدهند تا مواد فعال راحتتر به آن نفوذ کنند. احتیاط در اینجا این است که افزایش نفوذپذیری برای فرم SSD، حتی بهطور موقت، پوست را در برابر آسیب ناشی از مواد دیگر نیز آسیبپذیر میکند.
هر فرم SSD حاوی آب باید حاوی ماده نگهدارنده باشد که باید با دقت انتخاب شود. تعلیق باید با یک عامل تعلیق ایجاد شود. در غیر این صورت، قبل از استفاده باید آن را تکان داد تا موادی که ممکن است در طول نگهداری از حالت تعلیق خارج شده باشند، دوباره معلق شوند.